OLCAY BÜYÜKTAŞ
Tarımsal üretimin yoğun olduğu dönemlerde tam istihdam diyebileceğimiz bir toplumdan yola çıkan ülkede, tarihsel süreçte insan sermayesinin yapısı, gelişimi, işgücü piyasasının ortaya çıkışı ve göçün istihdam üzerindeki etkisini aktaran Prof. , erken sanayisizleşmeye. Seyfettin Gürsel’in istihdam piyasasının nasıl geliştiği, tarımda makineleşmenin artıları ve eksileri, toplumun nasıl bir üretim sürecinden geçtiğine ilişkin değerlendirmeleri şöyle:
Genç cumhuriyet sefil bir ekonomiyi miras aldı
Yeni kurulan cumhuriyet, eyaleti tanımlamak gerekirse oldukça geri bir ekonomiyi miras aldı. Hatta berbat bir ekonominin miras kaldığını bile söyleyebiliriz. Bunu neden söylüyorum? Öncelikle nüfus… Çalışan nüfusun yüzde 80’i, hatta biraz daha fazlası tarımla uğraşıyor. Tarımda kendi kendini geçindirebilen küçük aile çiftlikleri ya da ticari pazara yönelik üretim yapan küçük ve orta ölçekli çiftlikler var ama bunlar da sayıca az. Tarım makineleşmemiştir, traktör sayısı tek tek sayabileceğiniz kadar azdır. Diğer tarım ekipmanları da öyle. Yani teknoloji, tarım teknolojisi son derece ilkel bir teknolojidir. Şehirler şehirlere benzemez. Bazı şehirlerde kısmi bir nüfus var ama İstanbul’u hariç tutarsak bu şehirler aslında bir kasaba büyüklüğünde. Yani tarım dışında imalat sanayi yoktur.
Endüstriyel tesis diyebileceğimiz tesislerin sayısı son derece az ve çok azdır. 19. yüzyılın sonlarında dokumada kısmen bir gelişme yaşandı. Kumaş, dokuma ve diğer endüstrilerde işin özü budur…
Cumhuriyetin kurulduğu yıllarda nasıl bir insan sermayesi vardı?
Beşeri sermaye konusuna gelince, ilk nüfus sayımı 1927’dir. Dolayısıyla 1922 ve 23’te nüfusun ne kadar olduğunu tam olarak bilmiyoruz ama 27’de kabaca 14 milyon olduğunu kabul edersek 1927’de 13 milyon civarındaydı. cumhuriyet kuruldu. 1914 yılında Osmanlı döneminde ise bugünkü Türkiye Cumhuriyeti’nin sonuna denk gelen bölgenin nüfusu oldukça fazlaydı. altındapopülasyon…
Çok büyük bir nüfus kaybı var. Bir zamanlar Birinci Dünya Savaşı’nda değerli bir kayıp vardı. Sonrasında kurtuluş savaşında insan kaybı yaşanır. Bunun beşeri sermaye açısından daha değerli bir sonuç olduğunu söyleyebiliriz. 1914 yılında yaklaşık 1 milyon 200 bin Ermeni nüfusu vardı. Bir buçuk milyon kadar Rum nüfusu vardı. Ermeni nüfusu ya birkaç yüz bindir ya da değildir. 1922 yılında Yunanistan ile nüfus mübadelesi yapıldı. İstanbul’daki 1,5 milyon Rum ile Bozcaada ve Gökçeada’daki küçük Rum köyleri dışındaki Rum nüfusunun tamamı Yunanistan’a gitti. Yunanistan’dan yaklaşık bir milyon, bir buçuk milyon ama sadece 500 bin kişi bize geldi. Bu büyüklük açısından büyük bir kayıptır. Ancak Osmanlı istatistiklerinin de gösterdiği gibi, bu Ermeni ve Rum nüfusta okuryazarlık, mesleki meslek ve eğitim düzeyinin Türk Müslüman nüfustan daha yüksek olduğunu vurgulamak önemlidir. Böylece ağlar oradan kayboldu. Yani uzun lafın kısası, Cumhuriyet ilan edildiğinde yüzde 80’den fazlası tarıma dayanan, tarıma dayalı son derece geri bir ekonomiyi devraldı. Tarımda makineleşme, tarım ilkel yöntemlerle yapılıyordu, şehirlerde sanayi yoktu.
Birçok farklı ekonomik sistem yaşandı
100 yıllık bir şeyden bahsediyoruz. Bu 100 yılda çok farklı ekonomik sistemler yaşadık. Bunlardan bazıları, özellikle ilk yıllarda, kısaca söyleyeceğim, günümüzün genç ve orta kuşağının, hatta benim kuşağımın hiç deneyimlemediği sistemler ve hatta genç kuşakların hayal bile edemeyeceği ekonomik sistemler, kurallar, dünyalardı.
1929 yılına kadar Osmanlı’daki ekonomik sistem aynıydı. Açık gümrüklere, son derece düşük vergilere ve ihracat ve ithalat özgürlüğüne sahiptir. Sermaye akışı serbestisi var. Döviz özgürlüğü var. Türk lirasının değeri serbest piyasada belirleniyor. Döviz – kur sistemi artık günümüze çok benzer bir sistem ama kurucu ekip bu durumdan hiç memnun değildi. Bu Lozan Antlaşması’nın bir parçasıydı. Çünkü çok fazla ısrar vardı. Karşı taraf sistemin bozulmasını istemiyordu. Bizim tarafımız da bunu sadece 5 yıllığına kabul etti. Aslında o dönemde o kadar ilginç bir sistem vardı ki bugün hayal etmek belki de zordur. Çünkü merkez bankası yoktu. Yaklaşık 7 yıl merkez bankası olmadan yaşadık. Nasıl oldu? Hiç para var mı? Elbette Osmanlı’nın banknotları sabit kaldı. Kaç para, bin lira diyelim, cumhuriyet sembolleri asılmıştı üzerlerine. 1920’li yıllarda para arzını kendisi yöneten bir sistemde yaşıyorduk.
Bugün bunu hayal etmek bile mümkün değil.
Peki gümrük vergilerinin bu kadar düşük olduğu bu açık ekonomide Türkiye’nin sanayileşemeyeceğini düşünen kurucu ekip neden bu sistemden memnun değil? Çünkü Avrupa’da sektör öyle bir noktaya geldi ki artık rekabet etmeniz mümkün değil. Bu nedenle iç pazarı savunmamız gerekiyor.
Bu nedenle aradan 5 yıl geçtikten sonra 1929’da hükümet gümrük vergilerini çok ciddi oranda artırdı. Yeni bir sisteme geçildi. İç pazarı korudu. Ve Merkez Bankası kuruldu. Sermaye giriş ve çıkış serbestisi sona erdi.
Merkez Bankası’nın sabit kur rejimine geçtik. Merkez Bankası bu konuda sorumlu kurum olmaya devam etti. Şimdi bu o dönemde yepyeni bir sistemdi ve yarım asır sürdü. Bu sistem 1980’li yıllara kadar sürdü.
Sanayi yok, ücretli personel yok
Yüzde sekseninin köylü olduğu bir toplumda, çalıştıkları için işsizlik doğal olarak gündemde değil. Ne kadar kazandıkları ve geçimlerini nasıl sağladıkları başka bir konudur. Oraya gideceğim çünkü 1930’larda büyük bir şok yaşandı. Şimdiki nesil de bunu bilmiyor. Bunu kendisi de hayal edemez.
O zamanlar şehirlerde esasen sanayi yoktu, yani ücretli personel yoktu veya çok azdı. O dönemde emeğin fiyatının 100 binin altında olduğu varsayılıyor. Dolayısıyla işsizlik 1950’li yıllara kadar aslında uzun bir süre ekonominin gündeminde yer almamıştı. Tabii başka şeyler de oldu. Aslında 1950’li yıllardan itibaren Türk ekonomisi hem sanayileşmeye hem de modernleşmeye başlamıştır. Daha önce başlamıştı ama son derece nihaiydi. Cumhuriyet’in ekonomi tarihinde genç kuşakların da bilmesi gereken en önemli tarihler 1930’lu yıllardır. 30-33, 1933 dahil…
Şimdi halkımız, 1929’da hükümet ekonomiyi kapatma kararı aldı. Aslında Merkez Bankası da kuruldu ama bağımsız değil tabi ki hükümete bağlı. Yani faiz oranını hükümet belirliyor ve döviz kuru aslında sabit kalıyor. Elbette kapalı komuta ekonomisine girdik. Yeni tarifeler oluşturuldu, ancak birkaç hafta geçti. ABD’de kıyamet koptu, borsalar çöktü, New York Borsası ve gelişmiş ülkeler çok ciddi bir bunalıma girdi. Ünlü Büyük Buhran dediğimiz olay patlak verdi.
Yoksulluk unutulmadı
O yıllar aynı zamanda hayal edilemeyecek bir deflasyon dönemiydi. deflasyon ne demek? Fiyat seviyesi mutlak anlamda düşüyor. O halde şöyle bir örnek vereyim, ekmek 10 TL, 3-5 ay geçer, ekmek 9 TL olur, sonra 8 TL olur, sonra 7 TL olur veya bir kilo buğday 5 TL olur. Bir yıl sonra görüyorsunuz 2 buçuk lira oluyor.
Artık bu doğal durum bize de yansıyor. Neden yansıtıldı? Uluslararası tarım fiyatları bizim tarım fiyatlarımızı etkiledi, hepsi bu. Arpa, buğday vb. yaklaşık bir, hatta bir buçuk yılda yarı yarıya düştü. Şimdi elbette ürünlerini küçük, orta ve hatta büyük pazarlara satan çiftçiler, hatırlayın, nüfusun yüzde sekseninden bahsediyoruz. Büyük bir yoksulluğa düştüler ve gelir kaybına uğradılar. Ve bunun etkileri daha sonra görülecektir. Bunu unutmadılar.
Memur ve çalışanların altın çağını yaşadı
Bu arada az sayıdaki memur ve memurlar için de o dönemde altın çağ yaşanıyordu. Neden altın çağ yaşandı? Memur maaş olarak 100 TL alıyorsa deflasyon olur. Ekmeğin fiyatı düştü diye maaşınızı düşürür müsünüz? Tabii ki yapmazsınız çünkü gerçekte çok ciddi fiyat artışları oldu. Özel sektör ise tam olarak ne olduğunu anlayamadığı için çok geç müdahale etti. Burada az sayıda çalışan da yararlandı.
Elbette o yılları bir nevi altın çağ olarak hafızalarına kaydettiler. Bunu bilmek de faydalıdır. Aslında böyle bir dönem bir daha yaşanmadı.
Gerçekten 1950’lerde gerçekleşen değerli bir dönüşüm. Sanayileşme daha erken başladı çünkü 1930’da iç pazar korundu, gümrük vergileri arttı, hükümet özel teşebbüsün yatırım yapacağını, fabrika kuracağını, yerli üretim yapacağını umuyordu ama hiçbir şey olmadı. Neden? Çünkü tasarrufları yok, sermayeleri yok. Daha önce hiç sermaye birikimi olmamıştı. Yani ticarette yeterli sermaye birikimi yoktu. Azınlıklar arasında daha fazla birikim vardı ama azınlıklar gidince…
Planlı kalkınmayla buluştular
Şimdi diyorlar ki, bu durumda ne yapmalıyız? 1930’da Sovyetler hızlı sanayileşmeye başladı. Planlar yapıyorlar. Planlı kalkınma ve sanayileşme de dikkatimizi çekiyor. 1932 yılında Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Başbakan İsmet Bey’i Maliye Bakanı ile birlikte Moskova’ya gönderir. ‘Bakın orada ne yapıyorlar? “Bunun bize bir faydası var mı?” Gecikmeyelim, anlaşma yapılıyor. Sovyetler Birliği hem kredi veriyor hem de teknisyen gönderiyor. Uzun lafın kısası, devlet eliyle sanayileşmenin tohumları, daha doğrusu ilk adımı 1932’deki bu ziyaretle atıldı ve 1934’te, daha sonra devlet iktisadi teşebbüsleri olarak adlandıracağımız KİT’lerin kuruluşu başladı.
Bugün bile hatırlıyorlar, belki genç nesiller bile Sümerbank’ın pamuklu dokumaya böyle bir saldırı başlattığını, ardından şeker fabrikalarının kurulduğunu vb. biliyordur.
Yüzde 80’i tarımla uğraşan nüfusta küçük bir düşüş ama bu bir ilk adım. 1950 yılında Türkiye nüfusunun yüzde sekseni hâlâ köylü-çiftçiydi.
Ancak bundan sonra hızlı sanayileşme başlıyor ama ilk olarak tarımda makineleşme başlıyor. Türkiye’de 1950’de 2 bin traktör vardı, 2-3 yıl sonra bu sayı 40 bine çıktı.
Rezervler birikti
Tabii diğer tarım ekipmanları da arttı. Muhtemelen 13 milyon, 1950’lerde 22 milyonduk. Bu nüfus bizim ekilebilir arazilerimizle kıyaslandığında çok az olduğundan hatırı sayılır miktarda işlenmemiş arazi bulunmaktadır. Nüfus arttıkça bu alanlar yeni genç nesillere açıldı. O zamanlar teknoloji hala eski sayılıyor. Klasik teknikler kullanarak üretim yaptılar. 1950’lerin doğal siyasi arka planını unutmayın. Biz Avrupa Konseyi olarak Batı’nın müttefiki olduk ve Marshall yardımı aldık. İkinci Dünya Savaşı yılları da var ama onu atlayacağım. Çünkü savaş koşullarında ilk çılgın enflasyonu İkinci Dünya Savaşı’nda yaşadık.
Savaş sırasında ithalat zorunlu olarak kısıtlandı. Akdeniz bir savaş alanıdır… Savaş nedeniyle tarım ürünleri ihraç ettik. Tarım dışında hiçbir şeyin ihracatını yapmıyoruz. Fiyatlar arttı mı? Arttı. Güzel rezervler biriktirdik mi? Doları biriktirdik ve yeni hükümet, Demokrat Parti hükümeti, onları güzel ithalatlara harcadı. Makineleri getirdi. Tabii traktörler vs., lüks Amerikan arabaları da oraya gelmeye başladı. 1949 doğumluyum, 4-5-6 yaşlarındayken ara sıra da olsa sokakta lüks arabalar, Chevrolet’ler görmeye başladık.
Daha sonra değirmenin suyu bitti. Makineleşmeyle birlikte tarımsal üretim hızla arttı. Türkiye’nin hem ekonomik hem de sosyal tarihinde tarımdan ve köylerden kentlere göç başlamıştır. Üstelik çok hızlı bir göçtü. Ve bu göç aslında halen devam ediyor. Tabii son dönemde yavaşladı ve parantez açsak bile İstanbul’da koşullar öyle bir hale geldi ki artık yaşam koşulları eskisi gibi değil. Çoğunun geliri düşük, sanki İstanbul’dan Anadolu’ya gidebilir miyiz? Düşünmeye başladılar.
Göç neden arttı?
Tarımda makineleşme varsa, daha az insanla daha çok üretiyorsunuz demektir. Ve yavaş yavaş arazinin üretim sınırına ulaşıldı. Tam olarak ne zaman ulaşıldı? Şunu söyleyeyim… 1960’ların başında ulaştık. O tarihten bu yana kentleşme nedeniyle yavaş yavaş ekilebilir alanlarımızı kaybediyoruz…
Tabii ilk başta çok yavaş başladı ama son yıllarda ne kadar hızlı geliştiğini hepiniz görüyorsunuz. Herkes kendi şehrinde, eski tarım alanları artık toplu konutlarla, fabrikalarla dolu.
Bu artış kamu iktisadi teşebbüslerini (KİT) kapatmadı. Tam tersine Demokrat Parti gelişmeye devam etti. Ancak kamu iktisadi teşebbüsleri. Bir gelişme daha yaşandı. 1950-54 yılları çok farklı bir dönemdi. Tarımsal üretimde büyük bir artış yaşanırken Kore savaşı başladı.
Kore savaşı başladığında tahıl fiyatları arttı. Ayrıca tahıl üretip satıyoruz. Tütün ve pamuk ne üretiliyorsa satılıyor ve yeterli zenginliğe ulaşılıyor.
Makro istikrar bozulmaya başladı
O yıllarda refahta önemli bir artış vardı. Bu, o demokratik partiye oy veren kitlelerin hafızasında altın bir çağ olarak kaldı. Öyle ki 1954 yılında Demokrat Parti oylarını yeniden artırarak seçimleri kazandı ancak savaş sona erdi ve fiyatlar düştü. Merkez Bankası rezervleri tükendi.
Bundan sonra insanlarımız hâlâ büyüme peşinde olduğu için makro istikrarı bozmaya başladı…
Enflasyon artmaya başladı. Sabit bir döviz kurundasınız. Türk Lirasını Savunma Kanunu öyle bir şekilde çıkarıldı ki 1930’lu yıllarda polis cebinizde 1 dolar bulsa hapse atılırdınız. Para birimi olağan karaborsaya düştü. Çünkü merkez bankası ithalatçı firmalara da sabit döviz kuru üzerinden işlem yapıyor. Enflasyon uçtu, Türk lirası çok pahalı. Doğal olarak bir karaborsa ortaya çıktı. Bu, olağan rüşvetlere yol açtı.
Türkiye’de işgücü piyasasının ilk ortaya çıkıp şekillenmeye başladığı yıl 1950’li yıllardı.
İşsizlik sahneye çıkmaya başladı
Şimdi TÜİK o dönemde hanehalkı işgücü anketi istatistikleri yapmadığı için 1989’da başlayacaktı. Nüfus sayımları çalışan ve işsiz sayısına bakıyor. Önce yüzde 3-4-5’lerden, 1970’lerin sonunda işsizlik oranının aslında yüzde 8-9’lara çıktığını, işsizliğin giderek toplumsal bir sorun haline geldiğini görüyoruz.
Tabii o dönemde göçün yanı sıra istihdam piyasası açısından önemli bir şey daha var. Tarımsal üretimle uğraşan aileler kentteki gecekondu mahallelerine yerleşiyor. Erkekler ya fabrikalarda, bakkallarda çalışıyor ya da başka bir hizmet alanında çalışıyor. Ancak gelen kadınlar eğitimsiz, hatta okur-yazar olanların sayısı da az. Köydeyken tarımla uğraşmışlar ama şehre gelince çalışmayı bırakmışlar. Bu nedenle kadınların işgücüne katılımı yüzde yirmi civarına düştü.
Gelişmeyi şöyle özetleyebiliriz: Türkiye 1950’den 1980’e ortalama yüzde 5 büyüdü. Nüfusu da yaklaşık yüzde iki artıyor. Kişi başına düşen gelir artışı yüzde 2,7 oldu. Reel gelir her yıl yüzde 2,7 oranında artıyor.
Refahta ciddi bir artış oldu, ne kadar eşit dağıtıldı o ayrı konu ama 1979’a geldiğimizde yarısı devlet destekli, yarısı özel sektör tarafından korunsa da sanayileşme başladı. Koç otomobil üretmeye başladı. Gümrükle korunuyorlar, üretilen işler pek iyi değil ama bir sanayi başlıyor. Yeni nesiller hatırlar mı bilmem, Anadolu üretilmeye başlandı…
Hatta bir ölçüde ihracata da başladı. İşgücü piyasasından bahsettik ama henüz finansal piyasa yoktu.
İşçi örgütleri fiyatlara olumlu katkı yaptı
1961 Anayasasının getirdiği özgürlükler ortamında, 1960’lı yılların başında sendika kurma özgürlüğü ve toplu sözleşme hakları sağlanmıştır. Avrupa’da 19. yüzyıldan itibaren büyük çabalar ve ayaklanmalar sonucunda elde edilen bu haklar bize oldukça geç ulaştı. Ama elbette bu tür örgütler olmadan işçi sınıfının da olmayacağını söylemek mümkün.
En azından bu sendikalaşmanın ve toplu pazarlığın olduğu kesimlerde fiyat artışlarının, reel fiyat artışlarının olduğunu da gördük. Yani ülke yüzde 5 büyürken aslında işçi sınıfı bu büyümeden faydalandı. Ancak zaman zaman bu durum önemli sorunları da beraberinde getirdi. 1969 yılında İzmit’ten başlayarak İstanbul’a kadar büyük bir işçi yürüyüşü vardı. Grevler artmaya başladı.
Önümüzdeki yılları vasat bir ekonomik kalkınma performansı olarak değerlendirmek gerekir.
1960’lı yıllarda benzer koşullara sahip olan Güney Kore, sanayileşmeyi geliştirmiş ve ihracatı sanayiye dayalı hale getirmiştir. Peki ne yaptılar, fark neydi? Çünkü sanayileşmeyi ihracata dayandırdılar ve bu teknolojiyi geliştirdiler. Teknolojiyi geliştirmek için eğitime ihtiyaç vardır. Görüyorsunuz, Güney Kore’de ortalama eğitim yılı ancak sekiz yıldır.
1980’li yıllara geldiğimizde ise manzara şöyleydi; büyük bir kriz, kapalı komuta ekonomisinin iflası, devasa bir cari açık.
Enflasyon yüzde 100’e ulaştı. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla yüzde 5 daraldı ve ciddi işsizlik ortaya çıktı. Sistem iflas etti. Artık beğensek de beğenmesek de çok eleştirildi ama artık Türkiye’nin yeni bir sisteme geçmesi kaçınılmaz hale geldi. Öyle ya da böyle yeni sistemi biliyorsunuz. Eski DPT Müsteşarı Turgut Özal ve ardından Demirel tarafından kurulan azınlık hükümetinde, 1980’lerin başındaki meşhur 24 Ocak kararlarıyla Türkiye ekonomisi adım adım yeni bir sisteme geçti.
Gerçek fiyat kayıpları yüzde 25’i aştı
1980 darbesinden sonra siyasi hayat askerlerin sandığı gibi gitmedi; Turgut Özal’ın partisi kurtardığı parti değil kazandı. 1989 yılında Türkiye dünya ekonomisine tamamen entegre oldu. Ancak yeterince derin bir finansal piyasa mevcut değildir. Mevcut istikrar hala büyük bir açık veriyor. Enflasyon hala çok yüksek. Özal onu devirmeyi başaramadı. 12 Eylül rejiminin reel fiyat kayıpları yüzde 25’e ulaştı. 1989 yılına geldiğimizde tüm işçi sınıfı intikamını aldı. 1989’da çok büyük fiyat artışı oldu. Yabancı kaynak kullanarak serbest bıraktılar ama bu sefer ekonomiyi yönetemediler ve 1990’lı yıllar çok önemli konut üretim krizlerine sahne oldu. 1990, 1994, 1998 ve son olarak 2001.
Türk lirasına güven önemli ölçüde azaldı
Çok farklı bir sisteme girdik. Dolarizasyon arttı. Çünkü bu kadar enflasyon olmadan fiyat istikrarını sağlayamazsanız döviz kuru bir süre çılgına döner. Bir dönem düşüyor. Çok fazla belirsizlik var. Bu durumda insanlar bu kez birikimlerini döviz cinsinden tutmayı tercih etti. Çift para sistemi. Türk lirasına olan inanç çok azaldı. Elbette 2001 reformu ve 2001 krizi aslında çok önemli bir dönüm noktasıdır, yeter ki yine bu sistemin içinde kalsınlar. Belki bununla tamamlayabiliriz. 2001 krizi yine konut üretiminde bir krizdi. Biz de onu yarattık. Daha doğrusu bunu hükümet yarattı. Bazı şeyleri devam ettiremediler. Aslında IMF ile anlaşmaya vardık. 2000’li yılların başında enflasyon çok yüksekti ve düşürülmeye çalışıldı. Bunun bedelini ödemek istemediler. Hükümet olarak bunun bir bedeli olduğunun farkında olduklarından emin değilim. Sonunda kıyamet koptu. Kasım 2000’de birçok banka iflas etti. IMF hemen yeniden yüklü miktarda para gönderdi. Ancak halkımızın gerekli tedbirleri almayı reddetmesi nedeniyle piyasada faizler çılgına döndü.
İşgücü piyasası 1950’lerde kuruldu
Türkiye’de işgücü piyasası 1950’li yıllardan itibaren kademeli olarak ortaya çıkmıştır. Neresinden bakarsanız bakın sektörde ilerleme var. Biliyorsunuz, fiyat segmenti 1920’lerde ve 1930’larda tamamen marjinal olmaktan çoğunluğa dönüştü. Bugün çalışanların yarıdan fazlası ücretli, maaşlı, maaşlı veya yevmiyeli olarak çalışmaktadır.
İstihdam çok değerli çünkü Türkiye bir yandan nüfusu giderek artan bir ülke. Bu ne anlama gelir? Her yıl 15 yaş üstü yeni bir nesil işgücü piyasasına katılıyor. Erkekler grubu genellikle 15’ten sonra katılıyor, şimdi ise 18’den sonra. O yıllarda pek çok insan 15 yaşında çalışmaya ya da iş aramaya başlıyordu.
Yüksek eğitimli kadınların ortalama eğitim düzeyi hızla arttı. Arttıkça elbette katılım da arttı. 1950’lerde yüzde 20’lere düşen kadın istihdamı, 1970’lerde artarak yüzde 35’e ulaştı.
Düşük eğitimli kadınların payı da 2010’larda arttı
Eğitim düzeyi açısından katılıma baktığımızda Avrupa’da kadınların işgücüne katılım oranlarının en kötü ve en düşük olduğu iki ülke var: İtalya ve Yunanistan. Burada kadınların istihdama katılımı yüzde 50 civarında. Halen 35 yaşındayız ama yüksek eğitimli kadınlar arasında işgücüne katılım oranlarımız hemen hemen eşit. Dolayısıyla eğitim seviyesi arttıkça elbette katılıyorlar ama son yıllarda, 2010’lardan sonra düşük eğitimli kadınlar da işgücüne daha fazla katılmaya başladı.
Şimdi sözü nereye koyayım, hem nüfus hem de kadınların işgücüne katılımının artması nedeniyle işgücü her yıl artıyor mu? Yaklaşık 700 – 800 – 900 bin civarında artıyor. En azından işsiz sayısını azaltmak için bu kadar istihdam yaratmalısınız. Sabit tutun. Bu kadar istihdam yaratmak, istihdamın yüzde 2, 2,5 hatta daha fazla artması anlamına geliyor. Bunu her yıl artırmak için büyümeniz gerekiyor. Bu büyümenin kaliteli ve uzun ömürlü olabilmesi için önemli ölçüde verimliliğe dayalı olması gerekiyor. Bu da piyasaya giren insanların iş bulabilmesi için en az yüzde 5-6 büyüme olması gerektiği anlamına geliyor.
Tabii o büyük durgunluğun etkili olduğu 2008-9’da bu olmadı. Çünkü bu krizlerde bu büyüme oranlarını yakalayamadık. Bu kriz dönemlerinde ciddi şoklar yaşadık ve dolayısıyla işsizlik de patladı. Halen yüzde 9, yüzde 10 civarındayız ve kadın işgücüne katılımımız geride kalıyor. Türkiye, işgücü piyasası ve işsizlik sorunu açısından hâlâ ciddi bir başarı elde edemedi.
Hizmetler bölümünde artış
Türkiye’de ilk olarak tarımda çalışan vatandaşlar daha sonra çoğunlukla sanayide çalıştı. Artık çoğunlukla hizmet sektöründe çalıştıklarını görüyoruz. Bu sadece Türkiye’de değil, genel olarak gelişmekte olan ülkelerde de gözlemleniyor, hatta bazı gelişmiş ülkelerde de sanayisizleşme olgusu adı verilen bir sorun iktisatçılar arasında uzun süredir tartışılıyor. Artık normal olan ne? Yani tarihteki en iyi örneklerden, başarılı örneklerden önce sanayileşiyorsunuz. Tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiyoruz. Tabii hizmetler de bu dönemde paralel olarak gelişiyor. Ama ana gövde sanayidir. Sektörün payı GSYİH’nın en büyük payıdır. Çalışanların birden fazlası artık sektörde çalışmıyor. Ancak zenginlik arttıkça hizmetlere olan talep de artmaya başlıyor. Tatil, otel, eğitim, finans ve sağlık da hizmetlere dahil olduğu için elbette zenginleştikçe daha iyi eğitim, daha değerli eğitim, daha fazla sağlık, daha fazla harcama vb. alıyorsunuz. Tamam bu normal.
Erken sanayisizleşme sorunu var
Peki gelişmiş ülkelerde, güçlü ülkelerde neler oluyor? Tarım, çalışan sayısının yüzde 3-4’ünü oluşturuyor. Yüzde 20’ye yakını sanayide, geri kalan yüzde yetmişi ise hizmetlerde. Artık bazı yerlerde erken sanayisizleşme sorunu var. Türkiye sanayileşmeye geriden başlamış, geç kalmış bir ülkedir. Türkiye öyle bir ülke ki, sanayi kuruyor, payı yüzde 24-25’e çıkıyor ama hâlâ tarımda yüzde 20’nin üzerinde bir nüfus var. Daha sonra yüzde 25’e ulaştıktan sonra sanayinin payı azalmaya başlıyor ve hizmetler hızla artıyor. Bunu Türkiye yaşadı, başka ülkelerde de yaşandı. Bu olguya erken sanayisizleşme diyoruz. Bu hoş ve sağlıklı bir şey değil. Yani zengin olmadan önce hizmetlere girdik.
Vasat bir başarı söz konusu değildir
Elbette seviyeyi küçümsememek lazım ama diğer ülkelerle karşılaştırdığımızda vasat bir başarı gibi görünüyor. Ayrıca dağılım, eşitsizlik ve gelir eşitsizliği de var. Gelir eşitsizliğinde Avrupa’da birinciyiz. Bölgeler arasında olağanüstü gelir eşitsizlikleri ve işsizlik eşitsizlikleri de var. İşgücü piyasasında 26 bölgemiz var. Mardin, Şırnak, Siirt vb. ve birkaç bölgede işsizlik oranı yüzde 30. Batının bazı bölgelerinde, Manisa, Kastamonu ve Bartın’da ise yüzde 7-8 civarında. Peki uçurumu görebiliyor musun? Aslında Türkiye’de tek bir işgücü piyasası yoktur. Aslında birden fazla işgücü piyasası var.
